Dziennikarz pisał o zabitych prostytutkach. W nocy sam je mordował
Kiedy w maju 1990 r. bramy więzienia w austriackim Stein otworzyły się przed Jackiem Unterwegerem, wielu widziało w nim chodzący dowód na to, że resocjalizacja działa. Skazany za brutalne zabójstwo, który w celi odkrył literacki talent, napisał autobiografię “Fegefeuer oder die Reise ins Zuchthaus” — po polsku najczęściej tłumaczoną jako “Czyściec, czyli podróż do więzienia. Raport człowieka winnego”. Książka stała się symbolem przemiany.
W austriackich szkołach zaczęto omawiać ją jako przykład autentycznego rozliczenia się ze zbrodnią, w mediach chętnie zapraszano autora do rozmów o winie, skrusze i drugiej szansie. W jego sprawę angażowali się pisarze, artyści, dziennikarze, a nawet politycy. Wierzyli, że z człowieka, który kiedyś dusił kobiety w lesie, wyrósł wrażliwy intelektualista o twarzy wiecznego chłopca.
Nikt nie chciał widzieć, że “czyściec”, o którym pisał, istniał tylko na papierze.
Jack Unterweger: chłopiec z marginesu
Johann Unterweger urodził się w 1950 r. w Judenburgu, w powojennej, biednej Austrii. Ojciec — amerykański żołnierz — zniknął z jego życia, zanim chłopiec zdołał go zapamiętać. Matka, kelnerka, według niektórych relacji także prostytutka, miała nieustanne kłopoty z prawem. Kiedy trafiła do więzienia, małego Johanna wysłano na wieś, do agresywnego dziadka.
To klasyczna biografia “dziecka systemu”: bieda, przemoc, brak stałej opieki, wagarowanie, pierwsze kradzieże. Już jako nastolatek Unterweger miał bogatą kartotekę — włamania, rozboje, napady. W wieku 16 lat zaatakował prostytutkę. Sądy wysyłały go do zakładów poprawczych, krótkich odsiadek, ośrodków “wychowawczych”. Nic nie pomagało.
W 1974 r. przestaje być tylko drobnym przestępcą. W lesie pod niemieckim Herbornem zostaje zamordowana 18-letnia Margret Schäfer. Ślady prowadzą do Unterwegera. Dziewczyna zostaje pobita żelaznym prętem, związana, zgwałcona — a potem uduszona.
W 1976 r. sąd skazuje go na dożywocie. W jednym z późniejszych tekstów będzie wspominał, że w oczach ofiary zobaczył twarz własnej matki — zdanie, które potem zrobi na czytelnikach ogromne wrażenie. Wtedy nie wzrusza nikogo. Dla wymiaru sprawiedliwości jest po prostu brutalnym zabójcą.
“Czyściec” — literacka spowiedź mordercy jako dowód na resocjalizację
W murach Stein Prison dzieje się jednak coś, co na lata oczaruje austriacką opinię publiczną. Unterweger, prawie analfabeta, zaczyna się uczyć. Czyta, a potem pisze — najpierw wiersze, opowiadania, dramaty, wreszcie autobiograficzną prozę. Z czasem staje się znany jako “Häfenliterat” — “więzienny pisarz”
Kulminacją tego procesu jest “Fegefeuer oder die Reise ins Zuchthaus”. To nie jest sucha relacja z życia przestępcy. To raczej gęsty, momentami niemal poetycki tekst o winie, wstydzie, przemocy, której sam doświadczał i którą zadawał. Podtytuł — “Raport człowieka winnego” — dokładnie trafia w oczekiwania epoki: oto morderca, który nie zaprzecza, nie racjonalizuje, ale bierze odpowiedzialność i przyznaje, że sam zasłużył na los, jaki go spotkał.
Książka staje się w Austrii wydarzeniem. Krytycy piszą o “brutalnej szczerości” i “literackim talencie zrodzonym w ciemności”. W jego twórczości doszukuje się dowodów “dojrzałej refleksji moralnej”. Literackie środowisko fascynuje się paradoksem: morderca, który pisze piękniej o człowieczeństwie niż wielu “porządnych” autorów.
Szybko do głosu dochodzi też inna potrzeba — wiara w to, że człowieka można naprawić. W Austrii lat 80. toczy się debata o resocjalizacji, o sensie dożywocia, o prawach więźniów. Na tym tle Unterweger wydaje się idealną twarzą nowej, “humanitarnej” filozofii karania.
Pisarki, pisarze, dziennikarze, przedstawiciele świata kultury podpisują się pod petycjami o jego ułaskawienie. Wśród osób, które publicznie go wspierały, pojawiają się nazwiska z najwyższej literackiej półki.
To właśnie “Czyściec” jest argumentem koronny: skoro ktoś potrafi tak głęboko opisać własną winę, skoro potrafi ją nazwać, przeżyć, przepracować — czy naprawdę trzeba go do końca życia trzymać za kratami?
Jack Unterweger opuszcza kryminał. “Najlepiej przygotowany więzień do wolności”
Po piętnastu latach dożywocia Unterweger spełnia warunek formalny zwolnienia warunkowego. Do wniosku o przedterminowe wyjście dołączane są listy wsparcia, recenzje literackie, opinie specjalistów zachwyconych jego “postępem”.
W 1990 r. władze zgadzają się na zwolnienie. Jeden z urzędników więziennych ma powiedzieć, że nigdy nie widziano więźnia tak dobrze przygotowanego do powrotu na wolność.
“Czyściec” zaczyna być wykorzystywany jako materiał szkolny — omawia się go na zajęciach z literatury i etyki, jako opowieść o tym, że z największej otchłani można się podnieść. W radiu emitowane są jego słuchowiska dla dzieci, w teatrach wystawia się jego dramaty.
Jack Unterweger wchodzi w życie publiczne z impetem. Występuje w telewizji, udziela wywiadów, chodzi na literackie bankiety. Publiczność widzi dobrze ubranym, elokwentnym mężczyznę, który potrafi mówić o własnej przeszłości z odpowiednią dawką skruchy, ironii, a nawet autoanalizy. Jest uosobieniem tego, w co chcieli wierzyć: że system działa, że kultura leczy, że człowiek się zmienia.
Czytaj także: Te dwie okoliczności sprawiły, że sprawa Iwony Wieczorek nigdy nie została rozwiązana
Austriacka telewizja publiczna ORF zatrudnia go nawet jako dziennikarza. Unterweger przygotowuje reportaże… o przemocy, prostytucji, o zabójstwach kobiet. Jeździ nocą z policją po ulicach Wiednia, rozmawia z seksworkerami, opisuje ich lęk przed nieznanym sprawcą, który dusi kobiety i porzuca ich ciała w lasach i zaroślach.
Widzowie widzą w tym dodatkowy wymiar: były zabójca prostytutki pomaga teraz walczyć o ich bezpieczeństwo. Symboliczna klamra.
A co z resocjalizacją? Potwór wraca do lasu
Problem w tym, że wkrótce po jego wyjściu z więzienia zaczynają ginąć kolejne kobiety. Najpierw w Pradze — 30-letnia Blanka Bočková zostaje znaleziona martwa nad Wełtawą, uduszona, z śladami pobicia i seksualnego ataku.
Potem podobne zbrodnie pojawiają się w Austrii. Między październikiem 1990 a majem 1991 roku znika co najmniej siedem prostytutek. Ich ciała znajdują się na obrzeżach miast, w lasach, przy drogach. Są bite, gwałcone, duszone rękami lub fragmentami bielizny. Uwagę śledczych przyciąga charakterystyczny węzeł, którym związywane są staniki, rajstopy, paski — z czasem stanie się on “podpisem” sprawcy.
Jakby tego było mało, Unterweger wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, m.in. do Los Angeles. Tam, w okolicach słynnego, złowieszczego hotelu Cecil, zostają zamordowane trzy prostytutki — znów duszone, znów z charakterystycznym wiązaniem.
Wszystko to dzieje się, gdy były więzień robi karierę jako reporter. On sam pojawia się na miejscach zbrodni nie tylko jako sprawca, ale też — dosłownie — jako dziennikarz relacjonujący śledztwo.
Pęknięcie mitu resocjalizacji Jacka Unterwegera
Początkowo nikt nie chce łączyć tych dwóch ról. Jack — ten Jack z “Czyśćca” — to przecież człowiek, który przeszedł długą drogę: dzieciństwo pełne przemocy, zbrodnia, więzienie, skrucha, literatura, rehabilitacja. Żywa kampania społeczna, nazwiska noblistów pod petycjami, zachwyty krytyków.
A jednak ślady zaczynają prowadzić w jego stronę. Policja porównuje przebieg zabójstw do starej sprawy Margret Schäfer. Wspólnym mianownikiem jest nie tylko modus operandi — duszenie, przemoc seksualna — ale też ten sam, charakterystyczny sposób wiązania bielizny ofiar.
Gdy podejrzenia gęstnieją, Unterweger ucieka — najpierw do USA, potem próbuje znów znikać. W 1992 r. zostaje zatrzymany w Miami. Po ekstradycji trafia przed sąd w Grazu, gdzie odpowiada za dziewięć morderstw popełnionych po wyjściu na wolność.
Czytaj także: Zabił 17-latkę. Uznał, że “Ola jest przeszkodą”. Zabójca wciąż na wolności
Proces jest brutalnym demontażem mitu. Biegli psychiatrzy mówią już nie o “nawróconym przestępcy”, ale o klasycznym przykładzie skrajnego narcyzmu, człowieku pozbawionym empatii, który nauczył się idealnie grać rolę skruszonego intelektualisty.
W czerwcu 1994 r. ława przysięgłych uznaje go za winnego. Podobno, gdy odczytywano wyrok, Unterweger pozostał spokojny — jakby do końca wierzył, że uda mu się przekonać przynajmniej część obserwatorów, że oni wszyscy się mylą. Otrzymuje dożywocie bez możliwości przedterminowego zwolnienia. Kilka godzin później strażnicy znajdują go martwego w celi. Powiesił się: węzeł, którym zawiązał pętlę, był tym samym, jaki śledczy widzieli na szyjach jego ofiar.
Co naprawdę mówi nam “Czyściec”?
Historia Jacka Unterwegera to gotowy materiał na moralitet o naiwności elit i o tym, jak bardzo chcemy wierzyć w opowieści o przemianie. Ale to również coś bardziej niewygodnego: pytanie o granice wiary w resocjalizację — i o to, jak łatwo pomylić tekst z prawdą. “Czyściec” przez lata odczytywano jako dowód resocjalizacji. Człowiek, który potrafił opisać swoją winę w tak efektowny sposób, musiał — w oczach wielu — być innym człowiekiem niż ten, który kiedyś dusił dziewczynę w lesie. Wrażliwość języka, metafory, introspekcja — wszystko to brano za autentyczny znak przemiany.
Dziś ten sam tekst można potraktować jak materiał dowodowy obciążający: pokaz narcyzmu, talentu manipulacyjnego, zdolności do grania na emocjach czytelników. Badacze literatury i lingwiści analizują “Fegefeuer” nie jako spowiedź, ale jako starannie skonstruowaną autoprezentację przestępcy, który bardzo dobrze rozumiał, jak działa społeczne współczucie.
Czy to znaczy, że resocjalizacja nie działa? Nie. Unterweger jest raczej ekstremalnym przykładem tego, jak źle może się skończyć, gdy system uwierzy jednemu, wyjątkowo zdolnemu manipulatorowi — i uczyni z niego modelowy przypadek. Na poziomie symbolicznym jego historia to jednak cios w naszą zbiorową potrzebę prostych narracji. Chcieliśmy widzieć w nim bohatera “czyśćca” — kogoś, kto przeszedł przez ogień winy i wyszedł z niego oczyszczony. Okazało się, że ogień, o którym pisał, płonął nadal, tylko głęboko ukryty.
Czytaj także:
Iwona Wieczorek była w tym parku w dniu zaginięcia. Odtworzyłam jej trasę
Policjantka dźgnięta nożem w głowę. Padły strzały. Napastnik nie żyje
Źródła: allthatsinteresting.com / oxygen.com / https://botstiberbiaas.org/ Wikipedia
